در سالهای اخیر، همزمان با گسترش استفاده از صرافیهای غیرمتمرکز و افزایش حجم تراکنشها در شبکههایی مانند اتریوم، کاربران به صورت مکرر با پدیدههایی مانند افزایش ناگهانی کارمزد گس یا تغییرات غیرمنتظره در قیمت توکنها روبهرو شدهاند. در نگاه اول ممکن است این اتفاقات ناشی از شلوغی شبکه یا شرایط بازار به نظر برسد، اما بخش مهمی از این نوسانات به سازوکاری کمتر شناختهشده بهنام MEV مرتبط است.
MEV یا Maximal Extractable Value به بیشترین ارزشی اشاره دارد که یک ولیدیتور یا ربات جستوجوی فرصتهای آربیتراژ میتواند از طریق دستکاری در ترتیب تراکنشها (قبل، بعد یا میان تراکنشهای کاربران) از یک بلاک استخراج کند. به بیان دقیقتر، MEV زمانی رخ میدهد که یک فعال شبکه با تغییر چیدمان تراکنشها، سودی اضافی کسب کرده و در مقابل، کاربر عادی متحمل هزینه یا زیان بیشتری میشود.
این سازوکار، هرچند در ظاهر پیچیده است، تاثیرات بسیار ساده و ملموسی بر تجربه روزمره کاربران دارد: بالا رفتن کارمزدها، رقابت شدید تراکنشها برای قرار گرفتن در بلاک و تغییرات لحظهای در قیمت داراییها. درواقع، بسیاری از رفتارهای غیرعادی که در شبکههای بلاکچینی مشاهده میکنیم، ناشی از همین فرایندهای پنهان MEV است. در این مقاله تلاش میشود تا به نثر ساده توضیح داده شود که MEV دقیقا چیست، چگونه عمل میکند، چرا به ضرر کاربران معمولی تمام میشود و به چه شکلی بر هزینه تراکنشها و قیمتها در صرافیهای غیرمتمرکز تاثیر میگذارد.
آنچه باید بدانید:
- ولیدیتورها یا رباتها میتوانند تراکنشها را قبل، بعد یا بین تراکنشهای دیگر کاربران قرار دهند تا از اختلاف قیمت یا فرصتهای آربیتراژ سود کسب کنند.
- وقتی رباتها و ولیدیتورها برای گرفتن جایگاه بهتر رقابت میکنند، کارمزد گس افزایش پیدا میکند و کاربران معمولی مجبورند هزینه بیشتری بپردازند.
- دستکاری تراکنشها باعث تغییر ناگهانی قیمت در صرافیهای غیرمتمرکز میشود، حتی بدون اینکه بازار واقعی دچار نوسان شده باشد.
MEV چیست؟
MEV یا Maximal Extractable Value مفهومی است که به بیشترین ارزشی اشاره میکند که یک ولیدیتور، ماینر سابق یا رباتهای تخصصی میتوانند با تغییر ترتیب تراکنشها در یک بلاک به دست آورند. این ارزش اضافه، به طور مستقیم از فرصتهایی ناشی میشود که در میان تراکنشهای کاربران وجود دارد؛ فرصتهایی که معمولا کاربران عادی از آن بیخبر هستند، اما بازیگران حرفهای شبکه از طریق دستکاری هوشمندانه آنها سود کسب میکنند.
در عمل، MEV زمانی رخ میدهد که یک بازیگر شبکه تصمیم میگیرد تراکنشی را پیش از تراکنش شما قرار دهد، یا پس از آن، و حتی در برخی موارد تراکنش شما را در میان دو تراکنش دیگر گیر بیندازد تا نتیجه معامله را به نفع خود تغییر دهد. این فرایندها تاثیراتی مانند افزایش کارمزد گس، تغییر شدید قیمتها در DEXها و کاهش سود کاربران عادی را به همراه دارد.
MEV به طور کلی سه نوع اصلی دارد که هر کدام نقش مهمی را در شکلگیری رفتارهای غیرعادی شبکه ایفا میکنند:
نوع اول) فرانت رانینگ (Front-Running)
در این حالت، ربات یا ولیدیتور با مشاهده تراکنش شما، سریعتر از شما وارد عمل میشود و تراکنشی مشابه یا مرتبط را پیش از شما در بلاک قرار میدهد؛ به عنوان مثال، اگر قصد خرید توکنی را دارید و تراکنش شما حجم قابل توجهی دارد، رباتی میتواند قبل از شما همان توکن را بخرد. این مسئله باعث افزایش قیمت میشود و در نهایت شما مجبور میشوید آن را گرانتر خریداری کنید.
نوع دوم) بک رانینگ (Back-Running)
در بکرانینگ، بازیگر شبکه پس از تراکنش شما وارد میشود تا از تغییر قیمت ناشی از تراکنش شما سود کسب کند. فرض کنید خرید سنگین شما باعث افزایش قیمت یک توکن شده است. ربات بلافاصله بعد از شما توکن را میفروشد و از این اختلاف قیمت سود میگیرد. در این سناریو، شما عملا هزینه تغییر قیمت را پرداخت کردهاید، اما سود نهایی به بازیگر MEV میرسد.
نوع سوم) حمله ساندویچی (Sandwich Attack)
این روش ترکیبی از دو روش قبلی بوده و یکی از مخربترین انواع MEV محسوب میشود. در حمله ساندویچی، بازیگر شبکه قبل از تراکنش شما خرید میکند، اجازه میدهد تراکنش شما قیمت را جابهجا کند و بلافاصله بعد از شما میفروشد. نتیجه این است که:
- شما توکن را با قیمت بالاتر از حد معمول خریداری میکنید.
- بازیگر MEV از اختلاف قیمت قبل و بعد از معامله شما سود قابلتوجهی به دست میآورد.
این فرایند هم برای کاربر زیان مالی دارد و هم باعث نوسانات شدید و غیرمنطقی در قیمتها میشود.
در مجموع، MEV مفهومی است که توضیح میدهد چگونه بازیگران حرفهای شبکه از کنترل ترتیب تراکنشها برای کسب سود استفاده میکنند. شناخت این سه نوع اصلی، پایه فهم تاثیر MEV بر قیمت تراکنشها و رفتار قیمت در صرافیهای غیرمتمرکز تلقی میشود.
MEV چگونه اتفاق میافتد؟ ممپول چیست؟
احتمالا برایتان سوال شده که مکانیسم MEV چیست. برای درک چگونگی وقوع MEV در بلاکچین، لازم است بدانیم که در بلاکچینهای مبتنی بر اثبات سهام، تراکنشها به همان ترتیب که کاربران ارسال میکنند وارد بلاک نمیشوند. پیش از آنکه یک بلاک نهایی شود، تراکنشها وارد ممپول (Mempool) میشوند؛ فضایی موقت که همه تراکنشها در آن منتظر تایید هستند. در همین فاصله کوتاه، ولیدیتورها و رباتهای تخصصی فرصت پیدا میکنند تا تراکنشها را بررسی، تحلیل و در صورت لزوم دستکاری کنند.
مشاهده تراکنشها در ممپول
تمام تراکنشهای کاربر، قبل از نهایی شدن، در ممپول قابل مشاهدهاند. رباتها و ولیدیتورها با سرعت بالا این تراکنشها را تحلیل میکنند. اگر یک تراکنش نشاندهنده فرصت سودآور باشد – مثلا خرید حجم بالای یک توکن که قرار است قیمت آن را جابهجا کند – سیستمهای MEV فورا آن را تشخیص میدهند.
ارسال تراکنشهای جدید با کارمزد بالاتر
پس از شناسایی یک فرصت سودآور، بازیگر MEV تراکنشهای جدیدی میسازد و آنها را با گس فی بالاتر یا اولویت بیشتر ارسال میکند تا در جایگاه دلخواه قرار بگیرد. نتیجه این میشود که:
- تراکنشهای کاربر به عقب رانده میشود.
- تراکنشهای MEV جایگاه بهتری در بلاک میگیرند.
- ترتیب طبیعی تراکنشها تغییر میکند.
- این همان بخش اصلی دستکاری است.
- ساخت بلاک سفارشی توسط ولیدیتور
در نسخههای مدرن شبکههای POS، برخی ولیدیتورها قادرند از سازوکاری به نام Builder استفاده کنند. در این حالت، به جای آنکه صرفا تراکنشها را مرتب کنند، میتوانند کل بلاک را دوباره بچینند تا بیشترین سود ممکن را از فرصتهای موجود کسب کنند. این کار شامل موارد زیر است:
- قرار دادن تراکنشهای سودآور در ابتدا یا انتهای بلاک
- حذف یا به تعویق انداختن برخی تراکنشها
- قراردادن چند تراکنش در ساختارهای خاص برای اجرای حمله ساندویچی
MEV چه تاثیری روی هزینه تراکنشها دارد؟
MEV به طور مستقیم باعث بالا رفتن هزینه تراکنش اتریوم میشود؛ اما برای اینکه موضوع روشن شود، باید بدانیم این افزایش کارمزد دقیقا چگونه رخ میدهد و چرا کاربران عادی بیشترین فشار را تحمل میکنند.
در شبکههای بلاکچینی، هر تراکنش برای اینکه زودتر تایید شود، باید گس بیشتری پرداخت کند. حال تصور کنید رباتها و فعالان MEV دائما به دنبال فرصتهای سودآور هستند و برای رسیدن به جایگاه بهتر در بلاک، گس فیهای بسیار بالایی پیشنهاد میدهند. همین رقابت میان رباتها باعث شکلگیری یک نوع «جنگ قیمتی» در ممپول میشود. نتیجه این رقابت، پیامدهای مهم زیر را دارد:
افزایش عمومی گس فی
به بیان سادهتر، خط استاندارد هزینه تراکنشها بالا کشیده میشود و کاربران معمولی برای اینکه تراکنششان گیر نکند، مجبورند بیشتر از حد معمول هزینه کنند.
عقب افتادن تراکنشهای کاربران
اگر کاربر گس کافی تعیین نکند، تراکنش او در میان تراکنشهای باتهای MEV به عقب رانده میشود. این موضوع دو مشکل را ایجاد میکند:
- تراکنش کاربر دیرتر تایید میشود
- ممکن است کاربر مجبور شود گس فی را افزایش دهد (Speed Up) تا تراکنش بالاخره تکمیل شود.
در هر دو حالت، کاربر هزینه بیشتری را میپردازد.
ایجاد ازدحام مصنوعی در شبکه
رباتهای MEV اغلب تعداد زیادی تراکنش کوچک و سریع ارسال میکنند تا یک فرصت خاص را شکار کنند. این حجم زیاد از تراکنشهای موقتی، شبکه را شلوغتر از حالت طبیعی نشان میدهد و همین شلوغی موجب بالا رفتن کارمزدها میشود. در نتیجه، کاربرانی که هیچ ارتباطی با این فعالیتها ندارند، مجبور میشوند هزینه بیشتری را پرداخت کنند.
رفتارهای مزایدهای در شبکههایی مانند اتریوم
برای درک این که چرا MEV تا این حد بر کارمزدها و قیمتها اثر میگذارد، باید مفهوم «رفتار مزایدهای» را در شبکههایی مانند اتریوم بررسی کنیم. در این شبکهها، هر تراکنش در واقع در یک مزایده دائمی شرکت میکند؛ مزایدهای که در آن کاربران، رباتهای MEV و ولیدیتورها برای کسب جایگاه بهتر در بلاک رقابت میکنند.
این رفتار مزایدهای نتیجه طبیعی سازوکاری است که در آن تراکنش با کارمزد بالاتر زودتر تایید میشود. اما زمانی که پای MEV به میان میآید، این مزایده ساده تبدیل به یک رقابت شدید و گاهی مخرب میشود.
در ادامه، سه ویژگی اصلی این مزایده پنهان در شبکههای بلاکچینی را توضیح میدهیم:
رقابت بر سر اولویت تراکنش
در یک بلاک، فضای محدودی وجود دارد و ولیدیتور تنها میتواند تعداد مشخصی تراکنش را در آن جای دهد. به همین دلیل، همه برای گرفتن جایگاه بهتر تلاش میکنند.
کاربران معمولی اغلب گس فی متوسط یا ثابت را تعیین میکنند؛ اما رباتهای MEV برای رسیدن به موقعیت مناسب، به صورت پویا گس را لحظه به لحظه افزایش میدهند. این رقابت باعث میشود قیمت «ورود به بلاک» بالا برود و شبکه رفتار یک مزایده واقعی به خود بگیرد.
پیشنهاد قیمتهای لحظهای و غیرمنطقی
رفتارهای MEV اغلب شامل ارسال مجموعهای از تراکنشها با گس فی بسیار بالا میشود. این کار نه تنها سطح عمومی کارمزدها را افزایش میدهد، بلکه بازار کارمزد را دچار شوکهای لحظهای میکند.
در برخی موارد، رباتها برای به دست آوردن یک فرصت سودآور، کارمزدهایی پیشنهاد میدهند که چندین برابر کارمزد معمول شبکه است. این پیشنهادهای غیرعادی باعث میشود سایر کاربران، حتی بدون اطلاع از دلیل شلوغی، مجبور شوند هزینه بیشتری را پرداخت کنند.
شکلگیری «جنگ مزایدهای» میان رباتها
جایی که رفتارهای مخرب تشدید میشود، زمانی است که چندین ربات MEV همزمان یک فرصت سودآور را تشخیص میدهند. در چنین شرایطی، آنها شروع به رقابت شدید با یکدیگر میکنند و:
- کارمزدها را به طور لحظهای بالا میبرند.
- تراکنشها را بارها تکرار و ارسال مجدد (Replace) میکنند.
- فشار مضاعفی بر ممپول وارد میکنند.
نتیجه این رقابت، شلوغی مصنوعی شبکه و افزایش کارمزدی است که در نهایت کاربران نهایی پرداخت میکنند.
آیا MEV همیشه بد است؟
MEV در نگاه اول رفتاری مخرب و زیانبار به نظر میرسد؛ چرا که اغلب موجب افزایش هزینه تراکنشها، نوسان قیمتها و ایجاد تجربهای ناعادلانه برای کاربران معمولی میشود. با این حال، واقعیت این است که MEV یک پدیده کاملا سیاه یا کاملا سفید نیست. این مفهوم، بخشی طبیعی از طراحی بلاکچینهای عمومی محسوب میشود و در برخی شرایط میتواند آثار مثبت نیز داشته باشد.
برای درک بهتر، لازم است میان MEV مخرب و MEV سازنده یا قابلقبول تفاوت قائل شویم.
MEV مخرب
این دسته همان رفتارهایی است که معمولا کاربران را آزار میدهد:
- حملات ساندویچی
- فرانترانینگ
- بکرانینگ مخرب
- ایجاد ازدحام مصنوعی با ارسال تراکنشهای متعدد
در این حالت، بازیگران شبکه با دستکاری ترتیب تراکنشها سود کسب میکنند و در مقابل، کاربر معمولی هزینه این سود را میپردازد. این نوع MEV عملا کیفیت تجربه کاربران را پایین میآورد و پایه عدالت در شبکه را تضعیف میکند.
MEV سازنده یا مفید
در برخی موارد، MEV نه تنها مخرب نیست بلکه نقش مثبتی در کارکرد شبکه دارد. برای مثال:
الف) آربیتراژ میان DEXها
وقتی قیمت یک توکن در دو صرافی غیرمتمرکز متفاوت میشود، رباتها با خرید در قیمت پایین و فروش در قیمت بالا، اختلاف قیمت را از بین میبرند. این فرآیند باعث موارد زیر میشود:
- یکسان شدن قیمتها
- افزایش کارایی بازار
- جلوگیری از سو استفاده از اختلاف قیمتها
درواقع، این نوع MEV نوعی بهینهسازی بازار بهشمار میرود.
ب) لیکوئیدیشن در پروتکلهای وامدهی
در پلتفرمهایی مانند Aave یا Maker، لیکوئید شدن پوزیشنها به سلامت کل سیستم کمک میکند. رباتهای MEV با انجام سریع این عملیات، از انباشت بدهی جلوگیری کرده و به پایداری پروتکل کمک میکنند. در این موارد، وجود MEV به امنیت و تداوم سیستم مالی غیرمتمرکز کمک میکند.
ج) کمک به استخراج بلاکهای کارآمدتر
در برخی مدلها، مرتبسازی بهینه تراکنشها توسط بیلدرها میتواند:
- بلاکها را پرتر کند.
- درآمد شبکه را بیشتر کند.
- از هدررفت فضای بلاک جلوگیری کند.
این موضوع در مجموع بهبود کارایی شبکه را به همراه دارد.
از آنجا که بلاکچینها شفاف هستند و همه میتوانند تراکنشها را در ممپول ببینند، فرصتهای سودآور همیشه باقی خواهند ماند. بنابراین MEV یک ویژگی طبیعی (و نه صرفا یک مشکل) در شبکههای عمومی محسوب میشود. آنچه اهمیت دارد این است که چگونه این پدیده مدیریت شود تا اثرات منفی آن بر کاربران کاهش پیدا کند.
راه حلها برای کاهش آسیب MEV
اگر چه MEV به طور کامل قابل حذف نیست، میتوان با طراحیهای مناسب و ایجاد سازوکارهای جدید، آثار مخرب آن را به حداقل رساند. هدف اصلی این راهحلها جلوگیری از دستکاری ترتیب تراکنشها، افزایش شفافیت و کاهش فشار رقابتی رباتها در ممپول است. در ادامه، مهمترین و موثرترین راهکارهای کاهش آسیب MEV را به صورت ساده و قابل درک بررسی میکنیم.
استفاده از سازوکار Proposer Builder Separation یا به اختصار PBS
یکی از مهمترین تحولهای اخیر در اتریوم، جداسازی نقش «پیشنهاددهنده بلاک» (ولیدیتور) از نقش «سازنده بلاک» است. در سیستم PBS:
- بیلدرها (Builders) بلاک را میسازند.
- ولیدیتورها فقط آن بلاک را انتخاب و نهایی میکنند.
این جداسازی باعث میشود ولیدیتورها توانایی مستقیم برای دستکاری تراکنشها نداشته باشند. همچنین رقابت بین بیلدرها کنترلشدهتر میشود و فضای سو استفاده کاهش پیدا میکند.
استفاده از Flashbots و MEV-Boost
Flashbots یک پروژه مهم در اتریوم به شمار میرود که با هدف کاهش MEV مخرب ایجاد شد. MEV-Boost به ولیدیتورها اجازه میدهد بلاکی را که بالاترین پرداخت را به آنها میدهد انتخاب کنند، اما در چارچوبی شفاف و منصفانه. مزیت این روش:
- فرصتهای MEV از ممپول عمومی خارج میشود.
- رباتها به جای حملات مخرب، در یک بازار شفاف رقابت میکنند.
- حملات فرانترانینگ کاهش پیدا میکند.
در نتیجه، بخش زیادی از فعالیتهای مخرب از سطح شبکه حذف میشود.
تراکنشهای Private Order Flow
در این روش، کاربران میتوانند تراکنشهای خود را به صورت خصوصی و مستقیم برای یک سرویس قابل اعتماد ارسال کنند، بدون آنکه وارد ممپول عمومی شوند. زمانی که تراکنش در ممپول دیده نشود:
- امکان فرانترانینگ از بین میرود.
- رباتها نمیتوانند آن را تحلیل یا دستکاری کنند.
- امنیت و تجربه کاربری افزایش پیدا میکند.
نمونههایی از این سرویسها شامل Flashbots Protect، Eden Network و CoW Swap هستند.
استفاده از Batch Auctions در DEXها
در برخی صرافیها، به جای اینکه هر تراکنش فورا اجرا شود، تراکنشها برای مدت کوتاهی جمعآوری و همزمان اجرا میشوند. این روش:
- ترتیب تراکنشها را بیاهمیت میکند.
- حملات ساندویچی را عملا از بین میبرد.
- رفتارهای مزایدهای را کاهش میدهد.
فرآیند مزایدهای تبدیل به قیمتگذاری یکپارچه میشود و نقش MEV مخرب تقریبا حذف میشود.
طراحی DEXهای مقاوم در برابر MEV
برخی پلتفرمها ساختار نقدینگی و تطبیق سفارشها را طوری طراحی کردهاند که امکان سو استفاده کاهش پیدا کند. برای مثال:
- استفاده از RFQ (درخواست قیمت)
- استفاده از کتاب سفارش خصوصی (Private Order Book)
- الگوریتمهایی که قیمت را قبل از نهایی شدن معامله قفل میکنند.
- این مدلها به رباتها اجازه مشاهده و دستکاری تراکنش را نمیدهند.
- بهبود تجربه کاربری از طریق کیفپولها
برخی کیفپولها گزینههایی را ارائه کردهاند که تراکنش کاربران را در برابر MEV محافظت میکند. این قابلیتها شامل موارد زیر میشود:
- ارسال تراکنش خصوصی
- هشدار درباره قیمت نهایی پس از لغزش احتمالی
- تنظیم خودکار گس فی برای جلوگیری از عقب افتادن تراکنش
این ویژگیها کمک میکنند کاربران عادی کمتر در معرض رفتارهای مخرب MEV قرار بگیرند.
هدف این راهکارها حذف MEV نیست؛ بلکه کاهش آثار منفی آن و ایجاد محیطی عادلانهتر برای کاربران عادی است.
چرا باید MEV را بشناسیم؟
شناخت MEV تنها یک بحث تخصصی برای توسعهدهندگان یا فعالان حرفهای نیست؛ بلکه موضوعی است که به طور مستقیم بر تجربه روزمره کاربران عادی در بلاکچین تاثیر میگذارد. هر کسی که در شبکههایی مانند اتریوم تراکنش انجام میدهد، توکن خرید و فروش میکند یا در دیفای فعالیت دارد، به نوعی در معرض اثرات مثبت و منفی MEV قرار میگیرد.
با شناخت این پدیده، کاربران میتوانند علت بسیاری از اتفاقات ناخوشایند را بهتر درک کنند؛ از جمله اینکه چرا هزینه تراکنش بعضی روزها ناگهان بالا میرود، چرا قیمت یک توکن در لحظه معامله جهش پیدا میکند یا چرا برخی تراکنشها با تاخیر زیاد تایید میشوند. درک سازوکار MEV به ما کمک میکند:
- ریسک معاملات را کاهش دهیم.
- کارمزد مناسبتری را تعیین کنیم.
- از حملات رایج مانند فرانترانینگ و ساندویچ جلوگیری کنیم.
- صرافیها و کیفپولهای امنتر و بهینهتری را انتخاب کنیم.
در نهایت، آگاهی درباره MEV به این معناست که کاربر میداند در پشت صحنه شبکه چه میگذرد و چگونه میتواند از دارایی خود در برابر رفتارهای مخرب محافظت کند. بلاکچین زمانی واقعا غیرمتمرکز و عادلانه خواهد بود که کاربران آن نیز دانش کافی برای تصمیمگیری صحیح داشته باشند. به همین دلیل است که شناخت MEV نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت محسوب میشود.